بی‌تردید برای جذب جوانان و حضور آنها در مسجد و جماعات هم موانع مختلف و هم راه کارهای مختلفی متصور است که این موانع و همچنین راه کارها می‌توانند جنبه‌های فردی، خانوادگی و محیطی داشته باشند، در این بخش آن قسمت از مواردی که بیشتر جنبه علمی و کاربردی دارد، مورد بحث قرار می‌گیرد:
1- علل عدم حضور در مسجد و جماعات و ضرورت تبیین فلسفه و اسرار نماز و جماعات
برای
عدم حضور در جماعات و مسجد علل گوناگون است، بعضی واقعاً عذر دارند و
دلیل‌شان پذیرفتنی است، ولی بسیاری از موارد بهانه‌هایی پوچ، بیشتر نیست،
از جمله: غفلت از پاداش‌های نماز جماعت، بی‌رغبتی به جهت بدرفتاری برخی
نمازگزاران در مسجد، همفکر نبودن با امام جماعت از نظر دیدگاه سیاسی،
عیب‌های احتمالی بستگان و نزدیکان امام جماعت، طول کشیدن نماز جماعت، رفتار
متولیان و دست اندرکاران مسجد و...(قرائتی،1377،ص 222-221).
علاوه بر
موارد مذکور که بیشتر در مورد نمازخوان‌ها است، در مورد آن‌هایی که نماز
نمی‌خوانند و به تبع آن در مسجد و جماعات نیز حاضر نمی‌شوند، می‌توان به
نتیجه تحقیقی اشاره کرد که بر اساس آن «بیش از 50% کسانی که مورد پرسش قرار
گرفته‌اند که چرا نماز نمی‌خوانید؟ پاسخ داده‌اند که خدا به نماز ما نیازی
ندارد» ( به نقل از محمدی عراقی، 1376، ص 68)، اگر این تحقیق صحیح باشد،
به ما یک چراغ راهنما می‌دهد و آن اینکه روی فلسفه نماز یا اسرار نماز
بیشتر کار کنیم.(همان منبع).
در همین راستا مقام معظم رهبری می‌فرمایند
«برای تبیین ژرفای نماز و معرفی رازها و زیبایی‌های آن، دست به تلاش پیگیر
و همه جانبه زده شود» (پیام به اجلاس ششم، 1376، ص6)، در حدیثی پیامبر
اکرم (ص) می‌فرمایند «اگر مردم ارزش اذان گفتن و شرکت در نماز جماعت را می
دانستند، برای این کار قرعه کشی می‌کردند» (بحار الانوار ،ج 88 به نقل از
جعفری، 1388، ص 73).
2- عامل بهداشت ونظافت مساجد
امیرالمؤمنین علیه‌السلام به استاندار خود می‌فرماید «افضل اوقات را برای نماز قرار بده»، حال اگر افضل اوقات برای نماز است، افضل جاها هم باید برای نماز باشد (به نقل از قرائتی، 1370،ص 48)، یکی از مشکلاتی که برای جذب مردم به مراکز اقامه نماز داریم، کمی نظافت است؛ نظافت امروز و در دنیای امروزی یکی از عوامل جذب جوان‌ها است، این جز نماز هم نیست، ولی چیزی و رای احکام نماز است، ما نباید فقط در حد طهارت و مسأله فقهی به این بپردازیم؛ یعنی خیلی ظاهر بینی است که طهارت را با همان فرمول‌های فقهی بپذیریم و هر چه آلودگی و میکروب و چیزهای دیگری است که مردم را متنفر می‌کند، همه را ندیده بگیریم، من فکر می‌کنم، یکی از چیزهایی که قشر تحصیل کرده، قشر به اصطلاح متجدد و قشر جوان را از این جاها دور کرده، این است که فضا، متناسب با این شرایط نیست. (هاشمی رفسنجانی، 1376، ص19).
3- جاذبه برای حضور زنان در مساجد
زنان
بخش عظیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند، حضور آنان در مسجد، فرصت مناسبی
برای بهره‌گیری معنوی از این جایگاه مقدس و آشنایی با معارف اسلامی است،
بلکه برای برخی از آنان این تنها فرصت است (نوبهار ، 1375، ص 44).
با
این وجود یکی از مسائلی که در مساجد هست، عدم جاذبه به خصوص در شبستان
خانم‌ها است، متأسفانه محل اجتماع خانم‌ها هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی،
جاذبه لازم را ندارند و گاهی هم دافعه دارند، از نظر نور، تهویه، فرش،
مسیر رفت و آمد و غیره معمولاً قسمت خانم‌ها به مراتب بدتر از آقایان است،
با توجه به اینکه خانم‌ها اغلب همراه فرزندانشان وارد مسجد می‌شوند و اگر
برخورد این فرزندان با مسجد مطلوب و خوشایند باشد، اثر مثبت بر روی آنها
خواهد داشت و اگر مطلوب و خوشایند نبود اثر بد (زعفرانی، 1376، ص 197).
4- نقش امام جماعت
در
میان تمام کسانی که به گونه‌ای در اداره امور مسجد دخالت دارند، امام
جماعت دارای نقشی ممتاز و ویژه است، طوری‌که صلاحیت‌ها، شایستگی‌ها،
عملکرد، شخصیت و چگونگی برخورد او با جوانان به طور مستقیم بر مسجد و جذب
افراد از جمله جوانان اثر می‌گذارد (نوبهار ، 1375، ص 83).
در
ارتباط با عملکرد و نقش امام جماعت به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
الف)
روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشک و رسمی
باقی بماند و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی
از دوستان جوانان به شمار رود، در این راستا لازم است همواره جوانان را
همراهی کند، مشکلات آنان را یاری کند، موفقیت‌هایشان را به آنان تبریک
بگوید، از ناراحتی و غم‌هایشان ابراز تأسف کند، همچنین علاوه بر ارتباط
حضوری، برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت مفید است.
ب)
امام جماعت باید وقت کافی برای جوانان بگذارد، «تجربه نشان داده است که
امام جماعت‌هایی که وقت می‌گذارند، می‌توانند در ترویج فرهنگ نماز موفق
باشند و کسانی که صرفاً می‌خواهند یک نماز را اقامه کنند و بلافاصله از
خوابگاه دانشجویی خارج شوند، این امکان پذیر نیست» ( قمی ، 1380، ص
67).
«پیامبر
اسلام (ص) بسیاری از اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد
می‌ماندند، بخشی از این وقت صرف پاسخگویی به پرسش‌های دینی و حتی تعبیر
کتاب‌هایی که مسلمانان دیده بودند، می شد» ( نوبهار، 1375،ص 31).
5- روش و شیوه‌های تبلیغ و دعوت
مبلغ و دعوت کننده باید مؤمن به آن چیزی باشد که دیگران را بدان دعوت می‌کند، دل او به آن چه می‌گوید، باید آرام باشد، دل می‌تواند دل را هدایت کند، دعوت و تبلیغ ما هنگامی مؤثر است که نشأت گرفته از درون باشد و این، نیاز به ایمانی دارد که در جان آدمی ریشه دوانده ست، بنابراین این یک هشدار است، برای دست اندرکاران این امر که اگر باوری راستین عامل حرکتشان نباشد، نخواهند توانست در دیگران نفوذ کنند (قائمی ، 1375، ص 27). امام صادق علیه‌السلام نیز ضرورت مطابقت قول و فعل عالمان و واعظان را این گونه بیان فرموده است «اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او از دل‌ها می‌لغزد، آن چنان که باران از روی سنگ صاف و نشیب‌های لغزنده کوه صفا لغزان است» (کافی، جلد 1، به نقل از دلبری ، 1387، ص 8)، بنابراین مهمترین گام در تأثیر گذاری دعوت کننده و مبلغ مطابقت گفتار با کردار وی است.
6- وظیفه و نقش نمازگزاران و اهالی مسجد
اهل
نماز و مسجد که بدون هیچ تبلیغی و بدون هیچ انتظاری حضور درمسجد و نماز
جماعت را وظیفه الهی و شرعی خود می‌دانند و در هر شرایطی این سنگر مقدس را
خالی نمی‌گذارند، اغلب انسان‌های مؤمن و ارزشمند هستند، در عین حال برای
این افراد وظایف و مسؤلیت‌هایی متوجه است که در نوبت خود توجه و رعایت
آنها تأثیر بسزایی در جذب جوانان دیگر به مسجد و جماعات خواهدداشت، از
جمله:
الف) طبق فرمایش حاج آقا قرائتی ( 1370، ص 53) « نسبت به نماز
یک غیرتی داشته باشیم؛ یعنی وقتی دیدیم مسجد خلوت است، فشار خون ما بالا
بیاید»، در این موقع است که دغدغه فکری خواهیم داشت و به عنوان یک امر مهم
به فکر راهکار و اقدام عملی خواهیم بود.
ب) در محیط‌های جمعی از زخم
زبان زدن، به شوخی گرفتن و تمسخر به شدت اجتناب شود (مرحوم ابوترابی،
1370،ص 37)، این مسائل به ویژه به جهت حساسیت نوجوان و جوان بسیار مهم و
تأثیرگذار خواهد بود.
7- تعیین و احیای دیگر کارکردهای مسجد
مطمئناً این امر در جذب جوانان و نوجوانان مؤثر خواهدبود، بررسی‌ها نشان می‌دهد که مساجدی که برای نوجوانان و جوانان محلی برای فعالیت‌های ورزشی، فرهنگی، آموزشی و غیره هستند، درجذب جوانان بسیار موفق بوده‌اند، در این راستا می‌توان انواع کلاس‌های تقویتی و آموزشی را با همکاری دبیرانی که خود اهل مسجد و نماز بوده و علاقمند به احیای نماز و مسجد هستند، استفاده کرد و با مبالغی کم و یا حتی بعضاً رایگان اقدام به تشکیل کلاس کرد، همچنین برای این کار از دانشجویانی که خود مسجدی هستند و یا سایر تخصص‌های اهالی مسجد می‌توان استفاده کرد.
8- ارائه الگو برای جذب جوانان و نوجوانان به نماز و مسجد
ارائه الگو یکی از مؤثرترین راهکارها می‌تواند باشد، به ویژه نوجوانان و جوانانی که اهل مسجد نیستند، چه ما بخواهیم یا نخواهیم، برای‌شان قهرمانان ورزشی به ویژه فوتبال، هنرپیشه‌ها و غیره بیشتر مهم بوده و جنبه الگویی دارند، بنابراین وظیفه صدا وسیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تربیت بدنی است که ضمن ایجاد فضاهای مناسب این الگوهای ورزشی ویا هنری را در هنگام نماز خواندن و شرکت در جماعات و حضور در مسجد، حضوری و یا از طریق تلویزیون ببینند، البته در وضعیت و موقعیت عینی نه فیلم‌ها و نمایش‌ها. متأسفانه جوانان و نوجوانان جامعه ما این الگوها را اغلب نمازخوان و اهل مسجد نمی‌شناسند و مسئولین کشور اسلامی با دست خود چنین الگوهایی را در اختیار جوانان قرار می‌دهند که در این مورد ضروری است که فکر جدی و اساسی صورت بگیرد، همچنین نشان دادن زندگی، سخنان و اظهارات افراد علمی، ورزشی و هنری موفق که اهل نماز و مسجد بوده و هستند، جز مواردی است که در نگرش و گرایش جوانان به حضور در مسجد و جماعات مؤثر خواهد بود.
9- عدم انحصاری کردن امورات و فعالیت‌های مسجد
در
آیه 18 سوره جن می‌خوانیم که می‌فرماید «مساجد مخصوص خداوند عالمیان است»،
بر این اساس مسجد مال شخص یا اشخاص و یا گروه خاصی نیست و نباید باشد،
متأسفانه در تعداد بیشتری از مساجد نهادهای جانبی و ضمیمه مسجد که محل جذب
نوجوانان و جوانان هر محله می‌تواند باشد؛ از جمله کانون‌ها، پایگاه مقاومت
مسجد و یا فعالیت درخود مسجد به صورت انحصاری بوده و عده کمی که خیلی هم
علاقه‌مندند، مایلند که در اختیار خودشان باشد.
درحالی که بسیاری از
نوجوانان و جوانان که مایل به حضور در این مکان‌ها هستند و از آن طریق هم
مطمئناً جذب مسجد و جماعات خواهند شد، به علت عدم اطلاع رسانی درست و یا
نامشخص بودن زمان فعالیت، زمان باز بودن مکان، عدم آشنایی با افراد و
مسئولین پایگاه و کانون، عدم اطلاع از شرایط و نحوه عضویت نمی‌توانند
مراجعه کرده و عضو شوند، لذا لازم است یک اطلاعیه دائمی در این مکان‌ها
موجود باشد، با این مضمون که مثلاً پایگاه فلان عضو جدید می‌پذیرد، مدارک و
شرایط عضویت و زمان مراجعه فلان است، مطمئناً این اقدام تعداد زیادی از
نوجوانان و جوانان محله را که مایل به عضویت و فعالیت هستند، ولی نمی‌دانند
چگونه باید اقدام کنند، جذب خواهد شد.
10- بیان ترجمه زبان دعاها و اذکار
دعاها و اذکار که در مساجد، مراسمات و صدا وسیما قرائت می‌شود و دارای معارف و نکات بسیار متعالی و تاثیر گذار هستند ،برای اغلب شنوندگان به ویژه جوانان و نوجوان این سؤال مطرح است که چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می‌خوانیم، در حالی که نمی‌دانیم که مخاطب ما کیست، یا اگر اجمالاً می‌دانیم، مخاطب ما خداوند است، نمی‌دانیم به او چه می‌گوییم یا چه چیزی از او درخواست می‌کنیم، لذا برای رفع شبهه و ابهام به همراه دعاها، ترجمه آنها نیز به زبان روان و خالی از هر گونه پیچیدگی ارائه شود تا ارتباط بین خواننده دعا و مخاطب او، یعنی خداوند محکم‌تر شود، تجربه نشان داده در مراسمات شب احیاء، وقتی ترجمه روان این دعاها گفته می‌شود چقدر در جوانانی که بخش اعظم مسجد را تشکیل می‌دهند، تاثیر می‌گذارد.