براستی چرا نماز از میان اعمال و عبادات دین به عنوان یاد خداوند و عمود
دین معرفی و توصیه شده است و اندازه ثواب این فریضه بهنگام برپایی با جماعت
خارج از تصور انسان است.(
1)
حضرت
پیامبر (ص) فرمودند: «اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از 10 نفر فراتر
رود، پاداش هر رکعت آن، آنقدر زیاد می گردد که حتی اگر تمام آسمانها کاغذ
شود و تمام دریاها مرکب، و همه درختان قلم گردند و همه فرشتگان مامور نوشتن
آن، نمی توان پاداش آن را ثبت نمود و پاداش آن فقط در خور محاسبه ذات
بیکران الهی است.» (
2)
در حدیثی
دیگر حضرت فرمودند: «هر کس مقید به حضور در نماز جماعت تحت هر شرایطی باشد
از پل صراط همچون برق عبور می کند و به بهشت نائل می گردد.» (
3)
مقاله
حاضر به بررسی مختصری در مورد آثار فرهنگی، اجتماعی و تربیتی نماز جماعت
می پردازد.لکن در این میان نباید از مکان نماز جماعت (مسجد) غفلت کرد.
واژه
«صلاة » در لغت به معنای دعاست از آنجا که نماز شامل دعا نیز می باشد این
واژه از معنی لغوی خود به اعمالی که نماز خوانده می شود، نامگذاری شد.
بنابراین انسان نمازگزار روزانه 3 یا 5 نوبت به درگاه خالق خود دعا می کند.
به این معنا که خدا را به یاری خود می طلبد و از او انتظار امید به زندگی
شایسته را دارد.
این نوع ارتباط معنوی به اعتقاد روانشناسان به (درونی
شدن) منجر می شود. که در این صورت انسان موحد کسی را جز خدای سبحان امید و
پشتوانه خود نمی داند و این احساس مایه انگیزش او در تمام عرصه ها خواهد
بود. با توجه به اینکه خالق هستی (رب العالمین) است و تمامی فرهنگ از جانب
او به بشر رسیده است، شیوه دعا کردن را به بنده خود آموزش داده که چگونه با
خدای خود سخن بگوید و چه چیزی را از او مسئلت نماید. آنچه در منابع روایی
به عنوان عمود دین از نماز یاد شده، در واقع می توان گفت، به منزله شاهرگ
حیات طیبه است که بنده نمازگزار به دست خود مقدمات آن را فراهم کرده و
بنایی محکم و رو به آسمان، به طرف بالا پیش می برد. تا در هنگام نیاز، بر
آن تکیه زده و کمر راست کند.
پس بنابراین، این ستون هرچه بیشتر و محکمتر
بنا شود بهره وری آن نیز افزون خواهد بود.حال که دانستیم نماز دعا و نیایش
به سوی معبود و ستون دین است، سزاوار است که این ستون در مکان های مقدس
مسجد توسط افراد صالح و پرهیزگار برپا شده و حفظ و حراست گردد.
با مرور
آیات و روایات در مورد نماز به این نکته مهم پی می بریم که نماز سررشته
ارتباط بنده با خالق بوده و جذابیت این رشته بسان آهن ربا نمازگزاران متعهد
را در اوقات معین روزانه سه یا پنج بار به سوی مکانهای برگزاری نماز جماعت
به قصد احیاء ستونهای جدید و بسیار می کشاند.
قطع نظر از احیاء ستونهای
جدید و افزون، استحکام بنای عظیم دین و آئین نیز افزون گردیده و سالیان
دراز نسلهای آینده در زیر سایه آرامش بخش آن به حیات طیبه خود ادامه خواهند
داد. در این رابطه قرآن کریم می فرماید:«
انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الآخر واقام الصلاة وآتی الزکاة ولم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین » . (
4)
واژه
«انما» که در عربی به معنای حصر است، تعمیر مساجد منحصر به افراد نمازگزار
شده می فرماید: «منحصرا تعمیر مساجد خدا به دست کسانی است که به خدا و روز
قیامت ایمان آورده و نماز (پنجگانه) بپا دارند و زکاة مال خود بدهند و از
غیر خدا نترسند آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان راه خدا هستند.»
آثار فرهنگی در نماز جماعت چگونه تحصیل می شود؟همانطور
که مسجد در صدر اسلام محل پذیرش افراد مختلف و محل اجتماعات سیاسی،
فرهنگی، اجتماعی بود، امروز نیز پذیرای مربیان و متربیان جهت تعلیم و تربیت
و مکان اوج سالکان راستین است.
در اینجا ذکر این نکته لازم است و آن
اینکه حضور فیزیکی امام جماعت عملا در میان همه اقشار مختلف مردم مسلمان و
نمازگزار یا ممکن نیست و یا به صورت ملاقات با بخش کوچکی از مردم امکان
پذیر است. اما به برکت حضور در نماز جماعت ارتباط معنوی و صمیمانه مردم با
امام جماعت میسر می گردد و مردم به عنوان پیام رسانان دین از وجود ائمه
جماعات بهره مند می گردند. و متقابلا آنها نیز درصدد بالابردن سطح فرهنگ و
آگاهی اسلامی مردم نمازگزار تلاش می کنند. و به یاری یکدیگر یک فضای سالم و
پاکیزه برای رشد ارکان اسلامی و ارزشی مهیا می نمایند.
همانطور که می
دانیم تربیت، ارکان حیات اجتماعی انسان است، و لذا توجه به ابعاد مختلف
تربیتی، توجه به شخصیت والای انسان است. در اصول تربیتی، محیط زیست یکی از
عوامل تاثیرگذار بوده و می تواند کفه ترازوی تربیت را به نفع خود سنگین
نماید. بنابراین مساجد و مکانهای برگزاری نماز جماعت به عنوان یکی از
محورهای تربیتی قابل توجه می باشد.
به هنگام اوقات نماز یومیه، با ندای
مؤذن بندگان صالح، وقت شناس و وظیفه شناس به سوی میعادگاه روانه می شوند
حضور به موقع و منظم نمازگزاران اثر تربیتی مطلوب در ارج نهادن به ندای «حی
علی خیر العمل » دارد و نشانگر نیاز انسانها به اعمال نیک می باشد که در
سایه انجام عمل خیر به آرامش درونی می رسند و با عطر معنویت که از وجود
افراد صالح و متقی تراوش می کند، روح خود را نیز معطر می نماید. انجام
اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یک دست و منظم، بیانگر این حقیقت است که
اگر افراد مسلمان اراده بکنند می توانند در تمام امور زندگی نظم و انضباط
داشته و با بهره گرفتن از قابلیت های نهان و آشکار خود، حلال مشکلات خود و
دیگران باشند.
به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار اراده
کرده و به دلخواه و به صورت اختیاری همه با هم، در کنار هم برای احیاء
شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به انجام آن هستند، به همان نسبت
خواهند توانست در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره گیری از نیروی
ایمان و استعدادهای موجود، قله های کمال را تسخیر کنند. و هرگاه این
رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد (حضور در جماعت) از خلاقیتها و
صفات خدا پسندانه افراد صالح بهره برده و متاثر شده، در نتیجه به اصلاح و
خودسازی پرداخته و این شکوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد. در علم
روانشناسی این مرحله از رفتار به رمز خویشتن یابی معروف است، مساجد و سایر
مکانهای نماز جماعت علاوه بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و
محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز می باشد. و روزانه سه یا
5 بار افراد مؤمن در خدمت خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر
اوامر مولا اعلان آمادگی می کند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان
اسلام، و گام نخستین برای حرکت احیاء عدالت اجتماعی و ظلم ستیزی.
علاوه
بر مطالب ذکر شده اجتماع مسلمین در نماز جماعت بسان دژ محکم و سنگر مقاومت
و مقر فرماندهی و محل تصمیم گیریهای مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می باشد.
و در برابر توطئه گران و بدخواهان دین، اعلام موضع کرده و آرامش نسبی آنها
را به هم می ریزد.
امام راحل (ره) در این رابطه فرمودند: «شما ملت برای
اسلام قیام کردید و برای اسلام این همه زحمت کشیدید و دارید می کشید.
مراکزی که مراکز بسط حقیقت اسلام است، ... فقه اسلام است و آن مساجد است،
اینها را خالی نگذارید این یک توطئه است که می خواهند مسجدها را کم کم خالی
کنند. مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد...» (
5)
اکنون
که سخن از مسجد به میان آمده اشاره ای هم به محراب مسجد داشته باشیم.
همانطور که در مقر فرماندهی، فرمانده ارشد در مکان مخصوص قرار می گیرد و خط
و رمز را مشخص می نماید و دیگران از او پیروی می کنند، در مسجد نیز محراب
مسجد از یک چنین جایگاهی برخوردار است و امام جماعت به عنوان مربی و رهبر
در محل محراب به انجام اعمال عبادی نماز مشغول شده وسایر نمازگزاران از وی
پیروی کرده و دنباله رو وی می باشند.محراب مسجد همانطور که از نامش پیداست
محل جنگ با شیطان است. در اینجا لازم است به نکته ای ظریف اشاره کنیم و آن
اینکه از نظر روانشناسی ممارست دائمی انسان با هر چیزی اثر پذیری را به
دنبال خواهد داشت و انسان را قرین خود خواهد کرد.
بنابراین مشاهده
روزانه (محراب عبادت) با توجه به فلسفه وجودی محراب، به تدریج توجه افراد
نمازگزار را از دشمن درون به دشمن بیرونی معطوف خواهد کرد. به عبارت دیگر
اکنون که شیطان درونی به چشم مشاهده نمی شود شیطان بیرون که همانا دشمنان
دین اسلام هستند مظهر شیطانند. و قابل موضع گیری، پس اولین گام، مبارزه با
شیطان و ظلم ستیزی در نماز جماعت برداشته خواهد شد.
هرگاه این احساس
و طرز تفکر در جمع نمازگزاران به وجود بیاید، بدون آنکه در این باره با
یکدیگر به گفتگو بپردازند همگان نسبت به دشمن خویش اظهار تنفر می کنند و
مانند هیزمی هستند که مهیای روشن کردن است و این احساس زمانی به اوج می رسد
که خطیب جمعه یا جماعت، طی خطابه ای مردم را نسبت به دشمنان دین آگاه کرده
و یا در آنها انگیزه های نفرت را بیدار کند. و لذا دیده می شود غالب
تظاهرات و اظهار تنفر، نسبت به دشمنان و توطئه گران بعد از نمازهای جماعت و
جمعه صورت می گیرد. در تاریخ فلسطین آمده است که غالب راهپیمایی های مردمی
به رهبری روحانیت بعد از نمازهای جماعت شکل می گرفت و همراه با پیروزی
بود.»
روانشناسان معقتدند هرگاه افرادی عصبانی باشند و در عین عصبانیت
اگر با اسباب و ابزاری که از عوامل تحریک کننده است روبرو شوند عصبانیت
آنها شدت خواهد یافت. پس بنابراین نظریه حضور نمازگزاران متنفر از شیطان و
مظاهر شیطانی در کنار محراب عبادت، انگیزه ظلم ستیزی را تقویت می کند و
فرهنگ ظلم ستیزی به دست فراموشی سپرده نمی شود. و بلکه همواره افراد مسلمان
در حال آماده باش روحی وفیزیکی قرار می گیرند و از دشمن خود غافل نمی
باشند. چنانچه در شکل گیری و تداوم انقلاب اسلامی ما این تفکر و احساس نقش
کلیدی به همراه داشت.
در واقعه کربلا روز عاشورا امام حسین (ع) و انصار
باوفایش بعد از انجام نماز ظهر، لباس شجاعت و شهامت بر تن کرده و بر علیه
ظلم بنی امیه وارد میدان نبرد شدند و دلیرانه در رکاب امام، جام شهادت را
نوشیدند.
سربازان دلیر ایران زمین نیز غالبا بعد از نماز جمعه و جماعت
عازم جبهه های نبرد می شدند. و طبق آنچه که راویان جنگ نقل می کردند، حمله
های بسیاری، بعد از نماز صورت می گرفت.
پی نوشت ها:
1. طه / 14.
2. پرستش آگاهانه، ص 158.
3. همان، ص 159.
4. توبه/ 18.
5. نماز و زندگی، هشتمین اجلاس سراسری نماز (مقالات) ص 112.